ιησουίτες

Ονομασία των μελών ενός θρησκευτικού τάγματος από κανονικούς κληρικούς της Δυτ. Καθολικής Εκκλησίας, η επίσημη ονομασία του οποίου είναι Εταιρεία του Ιησού (Societas Jesu). Αρχικός σκοπός της πρώτης κοινότητας, που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1534 από τον Ιγκνάσιο Λογιόλα και έξι συντρόφους του, ήταν να κηρύξει το Ευαγγέλιο στους Άγιους Τόπους μεταξύ των Σαρακηνών. Αφού χειροτονήθηκαν ιερείς, τα μέλη της ομάδας μετέβησαν το 1537 στη Ρώμη, όπου η Εταιρεία πήρε την έγκριση του πάπα Παύλου Γ’ με τη βούλα Regimini militatis (1540). Η Εταιρεία είναι οργανωμένη αυστηρά, με κανονισμούς που συνέταξε ο ίδιος ο ιδρυτής και πρώτος αρχηγός της, οι οποίοι περιλήφθηκαν σε βούλες, δεκρέτα, διατάξεις και οδηγίες που συντάχθηκαν κατά καιρούς. Όλα αυτά τα κείμενα είναι γνωστά με την ονομασία Institutum Societatis Jesus. Αρχηγός του τάγματος είναι ο γενικός αρχηγός (generalis), που εκλέγεται ισόβια από τη γενική συνέλευση και βοηθείται από έναν παραινέτη (admonitor). Ο γενικός αρχηγός ονομάζει τους έπαρχους (provinciales), τους προϊστάμενους, τους πρυτάνεις των κολεγίων και μπορεί να μεταβιβάζει σε αντιπροσώπους του το δικαίωμα να δέχονται όσους επιθυμούν να καταταχθούν στην Εταιρεία. Τα μέλη του τάγματος περνούν, ύστερα από μακροχρόνια και αυστηρή μαθητεία, από την κατάσταση του δόκιμου σε εκείνη του ομολογητή (professus) και είναι υποχρεωμένα να τηρούν τους όρους της φτώχειας, της αγνότητας και της υπακοής καθώς και έναν τέταρτο όρο, την ειδική υπακοή στον πάπα. Η αυστηρή ιεραρχία στρατιωτικού τύπου και η απόλυτη υποταγή τους στους ανωτέρους συνέβαλαν ώστε το τάγμα αυτό να γίνει το πιο αποτελεσματικό όπλο για την υπεράσπιση των εκκλησιαστικών θεσμών της Δυτ. Καθολικής Εκκλησίας και της αυθεντίας του πάπα και ταυτόχρονα το προκεχωρημένο οχυρό στην επίθεση του καθολικισμού κατά του προτεσταντισμού. Από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της Εταιρείας, οι ι. ανέπτυξαν εξαιρετική θρησκευτική προπαγανδιστική και ιεραποστολική δράση. Εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία, στη Γερμανία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στη Γαλλία· έστειλαν επίσης ιεραποστολές σε όλο τον κόσμο (Ινδίες, Κίνα, Ιαπωνία, Αφρική, Νότια Αμερική). Ίδρυσαν κολέγια, κατώτερες και ανώτερες σχολές και έκαναν το τάγμα τους ισχυρότατο, σε σημείο ώστε να ασκούν επιρροή στις ανώτερες τάξεις και στις βασιλικές αυλές της Ευρώπης – ακόμα και στον πολιτικό τομέα. Η στιγμή, όμως, της μεγαλύτερης ακμής του τάγματος κατά το δεύτερο μισό του 18ου αι. συνέπεσε με τη γρήγορη κατάρρευσή του. Οι αιτίες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα ήταν: η αντίδραση της γαλλικανικής και γενικά των εθνικών Εκκλησιών· η σύγκρουση με τους ιανσενιστές, οι οποίοι καταδίκαζαν την πιθανοκρατία των ι. ηθικολόγων (λασισμός, ησυχασμός)· το ζήτημα του τελετουργικού, που εφαρμοζόταν στην Κίνα και στην Ακτή Μαλαμπάρ, μαζί με την καταδίκη του υπερβολικού πνεύματος προσαρμογής των ι. ιεραποστόλων· η επικράτηση των ιδεών του Διαφωτισμού· τέλος, η ολοένα και μεγαλύτερη αντίθεση της απολυταρχίας των βασιλιάδων που ήθελαν να προσελκύσουν με το μέρος τους την τότε εμφανιζόμενη αστική τάξη και ταυτόχρονα να περιορίσουν τη δύναμη, τα προνόμια και τον πλούτο του τάγματος. Οι αφορμές δεν έλειπαν, όπως, για παράδειγμα, η αντίδραση που προκάλεσε το δικαίωμα της βασιλοκτονίας που την κωδικοποίησε ο Χουάν δε Μαδαριάγα. Το 1759 οι ι. διώχθηκαν από την Πορτογαλία, ύστερα (1762) από τη Γαλλία, την Ισπανία (1767), τη Σικελία και τη Μάλτα (1768). Έμεινε περίφημη η φράση του πάπα Κλήμη ΙΓ’ («ή θα υπάρχουν για να υπάρχουν ή δεν θα υπάρχουν») σε απάντηση των απεσταλμένων των Βουρβόνων, οι οποίοι ήθελαν vα αλλάξουν ορισμένα σημεία του καταστατικού χάρτη της Εταιρείας. Το 1773 ο Κλήμης ΙΔ’, με τη βούλα Dominus ac Redemptor, κατάργησε την Εταιρεία του Ιησού, που αριθμούσε 240.000 κληρικούς, 271 ιεραπόστολους και περισσότερα από 600 κολέγια. Το 1814, η Εταιρεία του Ιησού επανιδρύθηκε από τον Πίο Z’. Ασχολήθηκε με έργα περίθαλψης κατά την Παλινόρθωση και υποστήριξε αργότερα τα κοσμικά δικαιώματα της Αγίας Έδρας. Η οργάνωση αποκαταστάθηκε γρήγορα και οι ι. εξαπλώθηκαν ξανά στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο με μόνο σκοπό –που είναι και ο επίσημος– τη δράση τους στην περιοχή της Εκκλησίας: το κήρυγμα και το ιεραποστολικό έργο μέσω της ίδρυσης σχολείων και της έκδοσης εντύπων. Οι ι. διακρίθηκαν επίσης για το συγγραφικό και επιστημονικό έργο τους. Απειράριθμοι είναι (εκτός από τους φιλόσοφους και θεολόγους) οι ι. αστρονόμοι, γλωσσολόγοι και ιστορικοί. Σήμερα, εκτός από τα πολυάριθμα κολέγια, διατηρούν πανεπιστήμια προπάντων στη Βόρεια, στην Κεντρική και στη Νότια Αμερική. Περίφημο είναι το Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο στη Ρώμη, με ιδρύματα βιβλικών και ανατολικών σπουδών. Στον εκδοτικό τομέα αριθμούν την έκδοση περίπου χιλίων περιοδικών, μερικά από τα οποία αφορούν ειδικούς επιστημονικούς κλάδους.